---

Magac

Waa maxay magac?
Magacu waxa uu ka mid yahay qaybaha kala duduwan ee hadalka. Waa erey ama ereyo oo loo bixiyo, loogu yeedho, loo la jeedo, loo adeegsado in lagu aqoonsado noole ama manoole.

Tusaale ahaan
• Cali baa tegay ceelka
• Cibaado ciir bay lulaysaa
• Kitaab meel aan lagu akhriyeynin laguma furfuro
• Saylac waa magaalo taariikda geeska Afrika kaalin weyn ku leh
• Koor baa yeedhaysa
• Qalin cas ku qor weydiimaha
• Qaantii lagu lahaa buu odaygu bixiyey
• Qurbac bay dhashay hashii
• Waddan fog buu wadaadkii tegay
• Wed wehel kaama celiyo
• Walbahaar baa Miyir maanta ka keenay oohinta
• Dab iyo cudur meel ma wada fadhiistaan
• Geed baa yidhi "guduney imaad goyseen, ee badhkay baa kugu jira"
• Balaayo guul oomman wey diidday
• Budo qabe iyo biyo qabe isu baahan
• Dad iyo duur ba wax aanad filayn baa kaaga soo baxa
• Dirxigu dantiisa ayuu qudhanka ugu dhex jiraa

Ereyada hoos ka xarriiqan oo dhan waa magacyo, ujeeddadoodu tahay in lagu aqoonsado waxyaalo is leh, isku bah ama dir ah sida:aadmiga, xawayaanka, walxaha, goobaha, waqtiyada, dhacdooyinka...imw. Dhammaantood waxay leeyhiin sumado ama dabeecado waafaqaya xeerarka naxwaha.

Kolka aad maqasho QURBAC, wuxuu garaadkaagu kuu sheegayaa inuu yahay: noole, xoolo, geel, lab, caano-nuug. Sidoo kale ODAY, wuxuu garaadkaagu kuu sheegayaa inuu yahay: noole, aadmi, lab, da'.
Sida ka muuqata labadan magac (qurbac iyo oday), macnaha magacu waxa uu xambaarsanyahay tilmaamo iyo sumado sameeya ama sababa inay walaxi (wax) ka mid ahaato isir ama dir gaar ah oo waxyaabaha kale lagaga soo sooco.

Inta aynaan u gelin qaybaha uu u kala baxo magacu, bal aan dib ugu noqonno magacyada aan kor ku soo dhaafnay, kuwaas oo fure u ah qaybaha kale ee soo socda.

(Cali, Cibaado, Miyir, Saylac iyo Afrika) waa magacyo mid kastaa tilmaamayo wax ama ruux gaar ah si uu uga duwanaado oo looga sooco kuwa kale ee la midka ah, waxaana la yidhaahdaa kuwan magacgaar .

(Ceel, ciir, magaalo, taariikh, gees, kaalin, koor, qalin, weydiimo, qaan, oday, qurbac, hal, waddan, wadaad, wed, wehel, walbahaar, maanta, oohin, dab, cudur, meel, geed, gudun, balaayo, guul, budo, biyo, dad, duur, dirxi, dan iyo qudhun ) waa magacyo aan tilmaamaynin qof, meel ama wax gaar ah, laakiin waxa ay tilmaamayaan noole ama manoole leh dabeecado isku mid ah, waxaana kuwan la yidhaahdaa magacguud.

Maxaa lagu gartaa magac?

Dhawr arrimood baa magac lagu garan karaa oo qaybaha kale ee hadalka lagaga soo sooci karaa. Badanaa magacu waxa uu yeelan karaa qaabab kala duwan.

Kolka uu tilmaamayo hal ruux ama hal wax (walax), waxa uu noqdaa (keli), hal ruux ama hal walax in ka badan kolka uu tilmaamayana waxa uu noqdaa (wadar).

Tusaale
Keli		Wadar
Wiil	⇢	wiilal
Waxar	⇢	waxaro
War	⇢	warar
Dabayl	⇢	dabaylo
Kab	⇢	kabo

Magacu waxa uu qaadan karaa qodob, kaas oo kaga darmada dhammaadka.

Tusaale

• Marwo ⇢ marwada
• Bog ⇢ bogga
• Beer ⇢ beerta
• Wan ⇢ wanka
• Tusaale ⇢ tusaalaha

Magaca waxa xagga dambe (dhammaadka) laga raacin karaa tilmaame sida: kan, (tilmaame, lab, dhow), tan, (tilmaame, dheddig, dhow), kaas (kaa), (tilmaame, lab, fog), taas (taa), (tilmaame, dheddig, fog).

Tusaale
• Geed ⇢ geedkan
• Haan ⇢ haantan
• Wiil ⇢ wiilkaas
• waxar ⇢ waxartaas

Haddaan soo koobno, waxa aan u aqoonsanaynaa magac haddii aan aragno erey yeelan kara keli iyo wadar, lagu dabakari karo qoqob ama tilmaame.

Immisa ayuu magacu u kala qaybsamaa?

Waxa uu u qaybsamaa laba qaybood:

1. Magacguud
2. Magacgaar.

Magacguud

Waa maxay magacguud?

Sidaan kor ku soo aragnay, waa magac aan wax ama cidi gaar u lahayn, magac loo simanyahay, ka dhexeeya oo ay wadaagaan kooxo ama waxyaabo badan oo noqon kara noole iyo manoole, waxa uuna u aqaybsamaa caadyaal iyo cillanaad.

Caadyaal, wax arki karo lana taaban karo, waxa uu noqon karaa NOOLE, sida: (dad, duunyo, dugaag, haad, halaq iyo cayayaan) ama MANOOLE, sida: (Haan, guri, gaadhi, buur, dhir, dhagax, biyo).
Cillanaad, wax aan la arki karin lana taaban karin, sida: (duco, habaar, cudur, caafimaad, farxad, jacayl, murugo iyo gaajo). Si guud magac kasta oo loola jeedo ruux, xayawaan ama walax (shay).

Maxaa lagu gartaa magacguud?

a) Waxa uu qaataa qodob, qeexa magaca oo ka dhiga ku la isla garanayo, halka magacgaar uusan qaadanin qodobkaas.

Tusaale

• Dad baa la siiyey abaalmarin. Dadku dumar bay u badnaayeen.
• Adhi baa goosmay. Adhiga reer Godor baa leh
• Aqal baan kiraystay. Aqalka waxaa leh soddohday.
• Farxad buu la seexan kari waayey. Farxadda walaalladii oo dhan baa la qaba.

b) Waxa uu yeelan karaa keli iyo wadar

• Gabadh ⇢ gabdho
• Geed ⇢ geedo.
• Xuunsho ⇢ xuunshooyin.

Waxa uu yeeshaa cayn (lab iyo dheddig.

• Nin (-ka), (lab)
• Naag (-ta), (dheddig)

c) Dhigaalkiisa laguma bilaabo xaraf weyn, laakiin hadduu u horreeyo sidar (weedh) ama uu tusmo ka mid yahay waa in far weyn lagu qoraa xarafka koowaad.

• Geelle geel baa ka lumay.
• Geel baa Geelle ka lumay.
• Geelle ayaa lumiyey geel.

Faahfaahin
Tusaalaha koowaad, magaca geel, waxa lagu bilaabay xaraf yar (g…), sababta oo ah, waa magacguud oo ku jira dhexda weedha, tusaalaha labaad, xaraf weyn (G…), sababta oo ah, waa magacguud oo jooga bilowga weedha (sadarka), tusaalaha saddexaadna, xaraf yar (g…), sababta oo ah, waa magacguud oo jooga dhammaadka weedha (sadarka).

Sida ku cad tusaalayaashan kore, magaca Geelle oo saddexda jeer ba ku bilaabmay xaraf weyn (G..), waxa uu ka duwan yahay magaca geel oo marna xaraf weyn ku bilaabmay, laba marna xaraf yar. Sababta oo ah, Geelle waa magacgaar. Magacuna hadduu yahay magacgaar, goob kasta oo uu kaga jiro weedha (sadarka), waxa uu ku bilaabmaa xaraf weyn.

Goormaa la degay magaalada Saylac? Magaca magaalo dhexda weedha ayuu ku jiraa, sidaa darteed waxa lagu bilaabay xaraf yar (m…).

Magaalada Saylac goormaa la degay? Weedhan, sadarku waxa uu ku bilaabmay magaca magaalo, sidaa darteed baa magaalo, loogu bilaabay xaraf weyn (M..).

Saylac waxaa la degganaa taniyo qarnigii 1^aad (1st century).

Sida tusaalan kore ku cad magaca Saylac ayaa ka duwan magaca magaalo. Saylac markasta waxa lagu bilaabay xaraf weyn (S..) sababta oo ah waa magacgaar. Xeerka dhigaalku sida uu dhigayo magacagaarka ah waxa lagu bilaabaa xaraf weyn meel kasta oo uu kaga jiro weedha, hadday tahay bilow, dhex ama dhammaad.

Faa'idooyinka Dhirta

Magaca "dhir" oo ah magacguud, waxa lagu bilaabay xaraf weyn (Dh…), sababta oo ah, ereyga "dhir" waxa uu qayb ka yahay tusmada "Faa'idooyinka Dhirta".

Dhirta, waxaynu ka helnaa dheef badan. Si toos ah iyo si dadban ayeynu ugu noolnahay dhirta. Sababtoo ah, midhaha ka soo baxa iyo hilibka xoolaha ku nool dhirta ayeynu cunnaa. Waxay nadiifisaa hawada aan ku neefsanno oo waxay baabbi'isaa kaarboon laba ogsaydhka nooluhu sii daayo. Waxay inna siisaa ogsijiin. Waxaan ka helnaa hadh ama hoos. Waxay ka ilaalisaa dhulka nabaadguurka oo waxay soo jiidataa roobka, waxayna bilic u tahay degaanka…….

Innaga oo ku sii dhex jirna dhigaalka "magacguud" bal aan tusaale ahaan u soo qaadanno weedhahan soo socda.

• Ma aragteen awr dhaan ah?
• Awr dhaan ah maad aragteen?
• Maad aragteen buli?
• Buli maad aragteen?
• Managade malab ma cuno wuuna xaasidaa.
• Malab managade ma cuno wuuna xaasidaa.
• Opama waa madaxweynihii 44 ee Maraykanka.
• Madaxweynihii 44 ee Maraykanka, waxa la yidhaahdaa Opama.

Sida ku cad weedhahan kore "awr, buli, managade iyo madaxweyne" waa magacguud, haddaad fiiriso mid kasta, kolba meesha uu weedha kaga jiro, ayaa waxay keenaysaa inuu bilawgiisu noqdo xaraf weyn ama ku yar.

Waxaan kor ku soo marnay inuu magacguud qaadan karo qodob, laakiin, ereyadan: "madaxweyne, dhakhtar, marwo iyo mudane, ma qaadan karaan qodob kolka uu magacgaar ka dambeeyo.

• Dhakhtar Axmed u tag! lama odhan karo: Dhakhtarka Axmed u tag!
• Madaxweyne Opama. lama odhan karo: Madaxweynaha Opama.
• Marwo Saafi saaka timid. lama odhan karo: Marwada Saafi saakay timid
• Mudane Yuusuf.lama odhan karo: Mudanaha Yuusuf.

laakiin, weedhahan soo socda, ereyada: "dhakhtar, madaxweyne iyo marwo" waxay qaadan karaan qodob, sababtoo ah waxa ka dambeeya magacguud.

• Dhakhtarka ilkaha u tag!
• Madaxweynaha dalka Maraykanka ee 44^aad.
• Marwada madaxweynaha.

Haddaan soo koobno nuxurka tusaale (1) iyo tusaale (2), waa siyaabahan soo socda: magacguud + magacgaar = (qodob) magacguud ma qaadan karo qodob iyadoo horay loo sii ogaa inuuna magacgaar weligi qaadanin qodob. Sida: dhakhtar Cali baa dawo ii qoray, lama odhan karo: dhakhtarka cali baa dawo ii qoray. Maxaa yeelay dhakhtarku waa Cali, oo qoraya dawada. Laakiin, dhaktarku hadduu yahay mid Cali gaar u leeyahay oo uga soocan kuwa kale, waxa la odhan karaa: dhakhtarka Cali. Ogaw! halkan, Cali dhakhtar maaha, ee Cali baa khatarka leh oo uu daweeyaa. Waxaan odhan karnaa: Dkakhtar Cumar baa ah dhakhtarka Cali. Lama odhan karo: dhakhtarka Cumar baa ah dkhtarka Cali. Waa hadday ujeeddaadu tahay: Cumar baa ah dhakhtarka daweeya Cali. Laakiin hadday ujeeddaadu tahay dhakhtar labadaba kawada dhexeeya oo ay wada leeyihiin Cumar iyo Cali, waxaad odhan kartaa: dhakhtarka Cumar baa ah dhakhtarka Cali. dhakhtar Axmed baa ah dhakhtarka Cumariyo Cali. Tusaalahan ugu dambeeya wuxuu ku tusayaa inuu Axmed yahay dhakhtarka daweeya Cumar iyo Cali.

waxaan weli ku gudo jirnaa "magacguud+magacgaar", waxaad ogaataan, ereyada, madaxweyne, marwo, mudane iyo dhakhtar, inay qaadan karaan qodob, haddii, magaca ka dambeeyaa yahay ku dal.

Tusaale
• Madaxweynaha Soomaaliya. Soomaaliya madaxweynaheeda.
• Marwada Jabuuti. Jabuuti marwadeeda.
• Dhakhtarka Suudaan. Suudaan dhakhtarkeeda.
• Mudanaha Kiiniya. Kiiniya mudanaheeda.

Soomaaliya, Jabuuti iyo Suudaan, waa magacgaar, haddana, ereyga madaxweyne oo ah magacguud, oo ay ka dambeeyaan, wuxuu qaatay qodob. Sababtuna waxay tahay magaca dalka ayaa yeeshay magaca hore ee guud.

Magacguud+magacguud = (qodob) magacguud wuu qaadan karaa qodob. Tusaalaha (2), haddaan dib u fiirinno, waxaa innooga soo bixi doonta, inay labada magac qodobka wada qaataan iyo inay wada la'aadaan, sida: marwada madaxweynaha ayaa tidhi ama marwo madaxweyne ayaa tidhi, laakiin lama odhan karo: marwada madaxweyne ayaa tidhi ama marwo madaxweynaha ayaa tidhi.

Adigu isku day inaad samayso layliyo la mid layliyadan hoose ee laga shaqeeyey!

• Xaawo Xaskul bay xadhig ka soohday
• Xaawo xaskul bay xadhig ka soohday
• Xaawo Xaskul bay Xadhig ka soohday


• Meel aar atoor fadhiisay!
• Meel Aar Atoor fadhiisay!
• Meel aar Atoor fadhiisay!


• Nin ka kacay maaglo ka dudayaw Siiga yare!
• nin ka kacay Maaglo ka dudayaw Siiga yare!
• Nin ka kacay maaglo ka dudayaw siiga yare!


• Intuu Orad jirey kuftinna way jirtey!
• Intuu orad jirey Kuftinna way jirtey!
• Intuu orad jirey kuftinna way jirtey!


• Dameer isku hallayn buu hooyadii Dabada uga nuugaa!
• Dameer isku hallayn buu hooyadii dabada uga nuugaa!
• dameer isku hallayn buu Hooyadii dabada uga nuugaa!

Waxaan dhex marinaynaa xarriiq weedhaha qaldan ee ku jira layliga si aan u soo helno kuwa saxda ah.

• Xaawo Xaskul bay xadhig ka soohday
• Xaawo xaskul bay xadhig ka soohday
• Xaawo Xaskul bay Xadhig ka soohday


• Meel aar ka kacay atoor fadhiisay!
• Meel Aar ka kacay Atoor fadhiisay!
• Meel aar ka kacay Atoor fadhiisay!


• Nin maaglo ka dudayaw Siiga yare!
• nin Maaglo ka dudayaw Siiga yare!
• Nin maaglo ka dudayaw siiga yare!


• Intuu Orad jirey kuftinna way jirtey!
• Intuu orad jirey Kuftinna way jirtey!
• Intuu orad jirey kuftinna way jirtey!


• Dameer isku hallayn buu hooyadii Dabada uga nuugaa!
• Dameer isku hallayn buu hooyadii dabada uga nuugaa!
• dameer isku hallayn buu Hooyadii dabada uga nuugaa!

Magacwadareed

Waa maxay magacwadareed?

Magac keli ah, aan wadar ahayn oo u taagan in ka badan hal qof, xawayaan, cayayaan ama shay (walax). Waxaa laga yaabaa in aanad aqoonin laakiin adiga oo aan dhooroofin aad adeegsato dharaar kasta isaga oo ku dhex jira qaybaha kala duwan ee hadalka.

Tusaaleyaal

• Boolis budad wata.
• Awr dhaan ah.
• Raxan libaax ah.
• Hurin daayeer ah.
• Hormo geel ah.
• Qoys ka kooban 10 ruux.
• Kooxda hiddaha iyo dhaqanka.
• Ido shilshilis.
• Xayn adhi ah.
• Ciidan wada qalabaysan.
• Shinni geeddi ah.
• Aboor sayax jooga.
• Ayax teg eelna reeb!
• Qabiil is wada jecel.
• Shaqaale wada faraxsan.
• Qudhaanjo qod ku nool.
• Dad doon fuushan.
• Fasal wada labbisan.
• Rucub cinab ah.
• Lo' wada gadoodsan.
• Haad wada duulaysa.
• Dugaag heemamaw jooga.

Magacwadareedka qaarkii waxa uu u shaqeeyaa kol sida qofka saddexaad oo keli ah, kolna wadar ah, laakiin badankiisu waxa uu u shaqeeyaa sida qofka saddexaad oo keli ah.

Tasaaleyaal

• Dadku way dadaalayaan.
• Dadku wuu dadaalayaa.
• Guddigu waxa uu gaadhay go'aan adag.
• Guddigu waxa ay gaadheen go'aan adag.
• Qoyskaygu waxa uu ka koobanyahay 10 ruux.
• Qoyskaygu waa qoys is maqla.
• Rucubtu midho ayey la liiscaysaa.
• Guutada saddexaad 10 nin ka soo reeb.
• Hormadu way darleeftay.

---

Magacgaar

Waa maxay magacgaar?
Magac loo bixiyo, loo saaro, la siiyo, loogu yeedho oo loogu aqoonsado noole ama manoole. Magac uu gaar u leeyahay qof, xoolo ama shay.

Tusaaleyaal

• Aaden, Xaawo, Guuleed iyo Madhiba waa magacgaar oo dadka loo baxiyo.
• Laalays, Maandeeq, Goodir iyo Maydhuub waa magacgaar oo loo bixiyo geela.
• (Xayliica, Damman, Xayshuun, Naasa-adag iyo Maadhiin) waa magacgaar oo loo bixiyo lo'da.
• Garayar, Afmadaw, Sharaxyaley, Geesayar, Daylo, Dharo iyo Baydha waa magacgaar oo loo bixiyo adhiga.
• Xiinfiinin, Dabayl, Cadday, Gaabay iyo Qayloweyne waa magacgaar oo loo bixiyo fardaha iyo dameeraha.
• Xangaruufoley, Cokane, Gaadh-haye iyo Afdhurwaale waa magacgaar oo loo bixiyo bisadaha iyo eyda oo ah kuwo la carbiyey.
• Saylac, Shabeelle, Niil, Ganaane, Faafan, Booraale, Banaadir, Xamar, Hiiraan, Siti, Adari, Boosaaso iyo Giriyaad waa magacgaar oo ay leeyihiin magaalooyin, webiyo, togag, gobollo iyo dhul.

Maxaa lagu gartaa magacgaar?

• Maqaadan karo qodob.
• Ma noqdo wadar
• Marwalba, wuxuu ku bilaabmaa xaraf ku qoran weyn. Bilow, dhex iyo dhammaad meeshii uu kaga jiro weedha (sadarka) waa in xarafka ugu horreeya magacaas lagaa dhigaa dhigaalkiisa mid weyn.

Tusaale

1. Geelle geela gorof buu ku maalaa.
2. Geela Geelle gorof buu ku maalaa.
3. Siiya gorofka Geelle!

Saddexdan tusaale ee kore, tusaalaha 1^aad magaca Geelle oo ku jira weedha madaxeeda, waxa lagu bilaabay xaraf weyn (G..), tusaalaha 2^aad Geelle isagoo ku jira weedha dhexdeeda waxa lagu bilaabay xaraf weyn (G..), tusaalaha 3^aad isagoo ugu dambeeya weedha waxa lagu bilaabay xaraf weyn (G..).

Tusaalayaasha 1)..., 2)... iyo 3)... waxay caddaynayaan, kolkuu magacu yahay magacgaar, meeshuu doono ha kaga jiro weedha in lagu bilaabayo xarafka ugu horreeya far weyn.

Tusaale ahaan

• Ruqiya run bay sheegaysaa. Run bay Ruqiya sheegaysaa. Ma run bay sheegaysaa Ruqiya?
• Laxdii Dharo way insaalax-wareertay. Dharo wan bay dhashay. Wan bay dhashay Dharo.
• Niil waa webiga ugu dheer webiyada adduunka.
• Xamar waa caasimadda dalka Soomaaliya, waxayna ku taallaa gobolka Banaadir.

Dhammaadka tusmadeennan ku saabsanayd magaca, si kooban haddaan u dhigno wixii aan ku soo barannay waxaa ka mid ah waxyaabahan soo socda.

Magac
Magacguud		Magacgaar
Caadyaal	Cillanaad	Cali, Dharo, Maandeeq, Daallo, Shabeelle
dad, xoolo, dugaag, buur, geed	farxad, jacayl, caafimaad

Faraqa u dheexaya magacguud iyo magacgaar

Magacguud	Magacgaar
Wuxuu qaadan karaa qodob	Ma qaadan karo qodob
Wuxuu yeelan karaa keli iyo wadar	Ma yeelan karo wadar
Wuxuu yeeshaa cayn	Wuu yeesha jinsi
Markasta xaraf (far) weyn kuma bilaabmo	Markasta xaraf (far) weyn buu ku bilaabmaa
Waxa dhammaadka laga raacin karaa tilmaame	Lama raacin karo tilmaame